مقاله؛
سه دلیل اصلی باعث افزایش مصرف آب شرب در کشور گردیده است
1)تصور غلط مردم مبنیبر مناسب بودن بارشها و پشت سر گذاشتن خشکسالی
بارشهای اخیر و سیلابها باعث شده که احساس عدم نیاز به صرفه جویی در مردم ایجاد شود. تصور عمومی این است چون بارشهای امسال خوب بوده است، پس مدیریت مصرف آب در اولویت قرار ندارد.
این در حالی است که ۵۰ تا ۶۰ درصد آب شرب کلان شهرها از منابع زیرزمینی تامین میشود. بارشهای امسال اگر چه خوب بود، اما نتوانست منابع آب زیرزمینی را بهبود دهد.
2) ماندگاری گرما و استقرار جبهه هوای گرم
از لحاظ علمی پیدایش، پایداری و استقرار هوای گرم بصورت زیر قابل توضیح است. پایداری حرارتی در دوره گرم سال ظاهر میشود و در پایداری حرارتی تمام سطوح زیرین میانی و زیرین وردسپهر (تروپسفر) گرم میشود. پایداریهای حرارتی با توسعه و نفوذ پرفشار جنبحارهای بر روی ایران آغاز میشود و با رسیدن این پرفشار جوی آرام ظاهر میشود و سبب عدم عبور تودههای هوای مرطوب از این سد نیرومند مستقرشده میگردد و مانع از ورود آن به جو ایران میشود. در تابستان هسته رودباد جنبحارهای در عرض جغرافیایی ۴۳ درجه شمالی و خارج از اتمسفر ایران مستقر میشود و ارتفاع آن ۲۰۰ هکتوپاسکال است. در این حالت سرعت رودباد کاسته شده و حداکثر سرعت در هسته رودباد ۲۵ متر برثانیه خواهد بود هسته رودباد جنبحارهای در شمال دریای خزر مستقرشده و شرایط برای نفوذ بادهای غربی و چرخندههای بادهای میانی از بین میرود در نتیجه استقرار پشته رودباد روی ایران دمای بالا در گستره کشور تجربه خواهد شد.
این وضعیت باعث افزایش دو پدیده تبخیر - تعرق و مصارف آب شرب و بهداشتی شده است:
الف) افزایش تبخیر و تعرق
افزایش دما سبب افزایش تبخیر و تعرق شده بطوریکه به ازای هر دو درجه افزایش دما حدود یک درصد تبخیر و تعرق افزایش مییابد. به عبارت دیگر چنانکه دمای متوسط کشور دو درجه افزایش پیدا کند، متوسط تبخیر و تعرق کشور در طول سال ۲۸ میلیارد مترمکعب بیشتر میشود.
ب) افزایش مصارف آب شرب و بهداشتی
مدیریت مصرف آب تنها محدود به دوره خشکسالی و کمآبی نیست و حتی در بارشهای مناسب نیز باید در مدیریت مصرف آب جدی بود. مصرف روزانه سه میلیون و 5۰۰ هزار مترمکعب آب برای تهران یک تهدید بهشمار میرود و پایتخت کشور با عبور از خطوط سه میلیون مترمکعب در روز دچار یک چالش و مشکل جدی خواهد شد. در شرایط اخیر مصرف آب شرب چهار درصد افزایش داشته است در حالی افزایش جمعیت این مقدار نبوده است. این در حالی است که میزان مصارف شرب خیلی بیشتر از میانگین جهانی است و در شمال شهر تهران، مصرف آب تا دو برابر میانگین جهانی هم میرسد.
به هر حال ظرفیت آب سدها فقط برای مصرف شرب استفاده نمیشود و برای بخش صنعت و کشاورزی هم باید از آنها استفاده میشود. بنابراین نمیتوان به این دلیل که بارندگیها زیاد بوده و ظرفیت آب سدها افزایش پیدا کرده ، افزایش مصرف آب را توجیه عقلانی کرد. شهروندان حتماً باید صرفهجویی را در دستور کار قرار دهند، گر چه بارندگی امسال دو برابر نسبت به سال گذشته و نسبت به متوسط دراز مدت 40 درصد بیشتر بوده، اما این میزان بارش پیامدهای خشکسالی ۱۱ ساله را جبران نکرده است.
بارندگی امسال میزان حجم ذخیره سدهای کشور را افزایش داد و تا ۸۲ درصد حجم مخازن را پر کرد اما بارندگیها مشکل کمبود آب کلان شهرها را حل نکرده است. البته این میزان حجم ذخایره سدها به طور میانگین است و در برخی مناطق کمتر و در برخی مناطق بیشتر است.
حجم متوسط سالانه مصارف آب شرب و بهداشت در کشور حدود هفت میلیارد متر مکعب است که از این میزان 40 درصد از طریق آبهای سطحی و 60 درصد از طریق آبهای زیرزمینی تأمین میشود.
در کلان شهرها مصرف آب حتماً باید به میزان مصرف متوسط جهانی برسد. متوسط مصرف شرب و بهداشت در مقیاس جهانی ۱۴۰ لیتر به ازای هر نفر است که این میزان در ایران خیلی بیشتر شده و بین ۲۱۰ تا ۲۵۰ لیتر است که در برخی نقاط مثل شمال شهر تهران بیشتر میباشد و حتی به ۳۰۰ لیتر هم رسیده است.
درواقع وقتی سخن از صرفهجویی میشود ، هدف کممصرفی آب نیست بلکه درست و بهینه مصرفکردن آن است که از اصلیترین نیازهای مدیریت آب کشور در حال حاضر است. الگوی مصرف بهینه برای هر خانوار در کشور تا 12 تا ۱5 متر مکعب در ماه است و چنانچه بیش از این مصرف داشته باشند، مشمول هزینههای پلکانی خواهند شد. در شرایط فعلی کشور این مسئله بار اقتصادی زیادی به خانوادههای کم درآمد تحمیل میکند. پس بهتر است که مردم صرفهجویی را در دستور کار خود قرار دهند و برای شستوشوهایی مثل ماشین، استخر و باغچهها از آب شرب استفاده نکنند.
مردم باید صرفهجویی آب را جدی بگیرند. اگرچه متاسفانه برخی از مشترکان آب شهری همچنان از آب شرب برای شستن خودرو، شستن معابر و پارکینگ استفاده میکنند. با وجود اینکه تولید آب شرب در کلان شهرها هزینه بسیار زیادی دارد بطوریکه هزینه تمام شده هر مترمکعب آب شرب در کلان شهرها بیش از 1500تومان می باشد، در حالیکه مشترکان به ازای هر مترمکعب ۶۰۰ تومان پرداخت میکنند. این یارانه پنهان غیرهدفمند باعث شده که مشترکان کلان شهرها علاقه چندانی به صرفهجویی نشان ندهند.
مصرف آب کلان شهری کشور هر ساله رو به افزایش است و بحران کمآبی آینده کشور را تهدید میکند و تا افق ۱۴۱۰ و با افزایش 100 میلیونی جمعیت کشور تامین آب شرب و بهداشتی سالم به یک بحران جدی تبدیل خواهد شد.
دمای کلیه استانهای کشور در تیرماه سال جاری بالاتر از حد نرمال بود. بررسی آمار ثبت شده در ایستگاههای هواشناسی نشان میدهد که در تیرماه امسال دما در تعدادی از شهرها و ایستگاهها رکورد آمار سالهای گذشته را زده است، به طوری که از ابتدای تابستان تاکنون کرمان با دمای ۵۳ درجه سلسیوس و اردبیل با پایینترین دما د ۲.۹ درجه سلسیوس به عنوان گرمترین و خنکترین استانها ارزیابی میشوند.
در سال جاری، برخی نقاط کشور وقوع موج گرمایی را تجربه کرده است. موج گرمایی به وضعیت دمایی گفته میشود که طی پنج روز پیدرپی، دما حداکثر پنج درجه افزایش یابد. علاوه بر این در بسیاری از مناطق کشور، دمای شبانه هوا در برخی شهرها، کمینه دما نسبت به متوسط بلندمدت افزایش قابل توجهی داشت.
3) اطلاع رسانی و هشدار مناسب
همچنین در خصوص ارتقای آگاهی عمومی و اطلاع رسانی در خصوص ضرورت مدیریت تقاضا و اعمال مدیریت بهینه مصرف در شرایط ترسالی در کلیه بخشهای مصارف باید برنامههای جدیتری در نظر گرفته شود.
مجموعه این دلایل باعث شده تا مصرف روزانه آب شرب و بهداشت در کشور رکوردزنی کند. بر این اساس، تبیین، ترویج، استقرار مدیریت تقاضا و مصرف ضروری است.
مدیریت تقاضا آب: مدیریت تقاضا بعنوان یکی از مولفههای اصلی مدیریت بههم پیوسته منابع آب مجموعهای از تمهیدات و فعالیتهای غیر سازهای، مدیریتی و سازهای با مشارکت کلیه دست اندکاران و ذینفعان به منظورافزایش بهرهوری آب با رویکرد توسعه پایدار میباشد.
مدیریت مصرف آب: مدیریت مصرف مجموعهای از تمهیدات و اقدامات غیر سازهای و سازهای مشتمل بر اصلاح ساختار مصرف آب، کاهش تلفات و مصارف غیرضروری از طریق جلوگیری از نشت و تبخیر، بکارگیری فناوری بهینهسازی مصرف آب، روشهای کم آبیاری، افزایش بهرهوری آب با استفاده از بهینهسازی سایر نهاده ها در مراحل تولید میباشد. مدیریت مصرف آب بخشی از مدیریت تقاضای آب میباشد.
ابزارهای مدیریت تقاضای آب در چهار دسته ابزار خلاصه میشود: ابزارهای فنی، ابزارهای اقتصادی، ابزارهای فرهنگی و ابزارهای قانونی و ساختاری.
1- ابزارهای فنی
- تعیین شاخصها و استانداردهای کارآیی و بهرهوری منابع آب و خاک به منظور ارزیابی افزایش بهرهوری از این منابع کاهش تلفات و محدود کردن مصارف غیرضروری با ابزارهای مناسب
- کاهش درصد آب بدون درآمد و هدر رفت آب در شبکه توزیع آب شرب
- اعمال سیستمهای توزیع آب متناسب با شرایط اقلیمی و نوع مصرف آب
- استفادهازسیستمهایدوگانه توزیعآبشرب و غیرآشامیدنی در مراکز جمعیتی
- تحویل حجمی آب و استفاده از سامانه سنجش مناسب
- استفاده از روشهای مناسب بهرهبرداری و نگهداری از تاسیسات آبی، ذخیره، توزیع و انتقال آب
- تهیه و تدوین سند ملی الگوی مصرف بهینه آب در کلی بخشهای مصارف
2- ابزارهای اقتصادی
- ارزشگذاری آب
- تعیین تعرفههای آب مصرفی در بخشهای مختلف مصرف
- کمکهای تشویقی جهت بهینهسازی مصرف آب
- کمکهای تشویقی برای خرید لوازم کممصرف آب شرب
- جریمه و اضافه پرداخت برای آلوده کردن آب
- تشویق مصرف آبهای نامتعارف
- تخفیف مالیاتی برای تجهیزات استفاده مجدد یا تصفیه فاضلابها
- دریافت اضافه بهای پلکانی برای مصارف بیش از الگوی مصرف بهینه
3- ابزارهای فرهنگی
- گسترش آگاهی عمومی در خصوص حفاظت و بهرهبرداری
- بهینه از منابع آب درجهت افزایش بهرهوری از آب و توسعه پایدار
- توسعه فنآوری و تحقیقات با ویژگیهای: کاربردی، بومسازگار، مقرون به صرفه و مبتنی بر نیازهای فعلی و آتی
- ظرفیتسازی و تربیت نیروی انسانی
- دستیابی به روشها و فناوری نوین جهانی
- ایجاد زمینههای مشارکت ذینفعان در مدیریت بهرهبرداری و نگهداری از تاسیسات آبی و ترویج دانش بازیافت و بازچرخانی آب
4- ابزارهای قانونی و ساختاری
- اعمال محدودیتها، سهمیهبندیها، ممنوعیت و جیرهبندی آب در شرایط بحرانی
- تقویت نظام تخصیص و حسابرسی منابع و مصارف آب
- تدوین قوانین، ضوابط، آییننامهها، بخشنامهها و شیوهنامههای لازم جهت اعمال مدیریت تقاضا
- اصلاح ساختار مصرف آب کشور
- استفاده از مکانیزم شواری عالی آب و کارگروه ملی سازگاری با کم آبی
- اعمال مدیریت آب در چارچوب حوضههای آبریز
در پایان توجه به این نکته ضروری است که در برخی مناطق کلان شهرها عدم تاثیرپذیری کاهش مصرف آب با افزایش قیمت را نشان میدهد. به این ترتیب پدیده " عدم کشش تقاضای آب" باعث میشود که قیمت گذاری آب پلکانی به تنهایی سیاست موثری برای ایجاد انگیزه برای کاهش مصارف شرب نخواهد بود، لذا بکارگیری هماهنک همزمان کلیه سازوکارهای مدیریت تقاضا الزامی است)هدایت فهمی، پژوهشگر منابع آب).