در روزگاری نه چندان دور، برنامه ریزان منابع آب در کشور، یکی از ارزشمندترین بناهای تاریخی هیدرولیکی ایران و بلکه جهان را در نزدیکی شهر ساوه ویران کردند تا به جای آن سدی بلند بنا کنند تا هم به کشاورزی در این منطقه رونق بخشند و هم گامی در جهت مدیریت منابع آب بردارند. سد الغدیر ساوه با حجم مخزن 293 میلیون متر مکعب و توانایی تنظیم210میلیون متر مکعب آب در سال در مکان سد قدیم، بر روی رودخانه قره چای طراحی و ساخته شد ولی پس از بهره برداری در سال72، تنها توانست به مدت یک سال مأموریت خود را به صورت کامل و با حداکثر ظرفیت آبگیری به انجام برساند و از آن پس، رفته رفته و سال به سال از حجم آب ذخیره شده در پشت سد کاسته شد تا جایی که امروزه، حداکثر آبی که در پشت سد جمع می شود، به زحمت به 40 میلیون متر مکعب در سال میرسد؛ یعنی تنها کمی بیشتر ازحجم قابل تنظیم توسط سد قدیم ساوه که قرن ها قبل از احداث سد الغدیر، در آن محل ساخته شده بود. این وضعیت مختص سد الغدیر ساوه نیست و موارد متعددی از این قبیل را نه تنها میتوان در استان بلکه در کشور نیز مشاهده کرد.
در خصوص اینکه چه عواملی باعث بروز این وضعیت و وضعیت های مشابه در منابع آب شده است، قطعاً بحث های مختلفی صورت گرفته و اظهار نظرهای زیادی توسط خبرگان امر انجام شده است. ولی در این مجال، ذکر برخی از دلایل بروز مسایلی از این دست در مدیریت منابع ،علیرغم ناخوشایند و تلخ بودن، از جهت توجه دادن به لزوم جلوگیری از پیشامدهای مشابه، لازم به نظر میرسد.
سوای مباحث و دلایل اقلیمی و تغییرات آب و هوایی که گاهاً در توجیه کاهش منابع آب مطرح می شود و گمان نمی رود تأثیر آن به اندازه بزرگنمایی های انجام شده باشد، به نظر می رسد در سطح کلان، ساختار کنونی حاکم در مدیریت منابع آب و عدم یکپارچه نگری در مدیریت منابع آب، مهمترین علت رخداد مشکلاتی نظیر آنچه در سد الغدیر شاهد آن هستیم، باشد. منطبق بودن ساختار مدیریت منابع آب بر ساختار مدیریت سیاسی در استانها و نگاه توسعه محور محض به منابع آب، عاملی است که مانع مدیریت یکپاچه در واحدهای هیدرولوژیکی می شود و کشور ما نمونه بارزی از این تجربه ناموفق است. حال آنکه در نگاه یکپارچه به منابع آب، مدیریت منابع آب بدون توجه به تقسیمات سیاسی و در سطح حوضه های آبریز انجام می شود. در شکلی از مدیریت حوضه های آبریز، مدیریت حوضه آبریز رودخانه مطرح است؛ به عنوان مثال حوضه آبریز رودخانه قره چای فارغ از اینکه در محدوده سیاسی سه استان همدان، مرکزی و قم قرار گرفته، به عنوان یک واحد هیدرولوژیکی تحت مدیریت قرار میگیرد. با این تفکر و به کار گیری این شیوه، از اعمال فشار بیش از حد بر منابع آبی در حوزههای سیاسی واقع در حوضه آبریز جلوگیری شده و منفعت همه ذینفعان مد نظر قرار خواهدگرفت.
مسأله بعدی که متأثر از دلیل نخست است، عدم موفقیت واحدهای مدیریت استانی در ایفای نقش اصلی ایشان است. متأسفانه در سایه حاکمیت سیاست بر منابع آب در استانها و اعمال دیدگاه های توسعه محور محض، فشار بسیار زیادی بر منابع آب وارد شده است و فریاد متولیان مدیریت منابع آب راه به جایی نبرده است. این مسأله سبب وارد آمدن فشار روزافزون بر منابع آب زیرزمینی شده و افت فاجعه بار سطح آبهای زیرزمینی را در اکثر قریب به اتفاق دشتهای استان در پی داشته است. افت شدید در سطح آبهای زیرزمینی، سبب تغییر در نحوه ارتباط آب زیرزمینی و آبهای سطحی(تالابها و رودخانه ها) شده و رودخانه هایی که روزگاری زاینده بودند و در مسیر خود با تغذیه از آب زیرزمینی پر آبتر می شدند(نظیر قره چای)، اینک در بیشتر مسیر خود خشک شده اند. این وضعیت را در طول مسیر رودخانه قره چای از پل دوآب تا خروجی دشت کمیجان نیز میتوان مشاهده کرد.
کاهش حجم ذخیره آب در سد الغدیر ساوه از یک سو و گسترش باغات و اراضی کشاورزی در شبکه آبیاری سد که با امید به حجم طراحی شده مخزن سد توسعه پیداکرده اند، سبب شده است که برخی از بهره برداران جهت جبران کمبود منابع آب برای حفظ باغات و کشت محصولات، به منابع آب زیرزمینی فشار وارد نمایند.
در کنار همه این مشکلات، متولی گری بخشهای مختلف در تصمیمات مربوط به منابع آب، به خصوص منابع آب سطحی، یکی دیگر از چالش های پیش رو در مدیریت یکپارچه منابع آب است. احداث سدها و بندهای متعدد و مهار آب در بالادست در سطح حوضه های آبریز توسط دستگاه های موازی وزارت نیرو ، به هر دلیل و با هر بهانه، باعث بر هم خوردن توازن در ارتباطات هیدرولوژیکی شده و سبب کاهش و بعضاً قطع تغذیه آبهای زیرزمینی، افزایش تلفات تبخیر، برهم خوردن نظم اکولوژیکی در حوضه های آبریز و... شده است.
مساله مهم دیگر، فقدان قدرت کافی و ضمانت اجرایی لازم در اجرای قانون(به دلایل مختلف اقتصادی، امنیتی، سیاسی، اجتماعی و...) در مدیریت منابع آب است، تا جایی که شاید گفتن این جمله که عنان مدیریت منابع آب از دست دولت خارج شدهاست، زیاد دور از واقعیت نباشد.
سد کمال صالح یکی از منابع اتکای تأمین آب شرب و صنعت در دشت های اراک و شازند است. با وجود مسایلی که در حوضه آبریز سد کمال صالح در حال وقوع است، و در نظر گرفتن مطالب گفته شده در بالا، بعلاوه مسایل مهم مرتبط با کیفیت منابع آب که در حوضه آبریز این سد وجود دارد، به جرأت میتوان گفت که اگر از هم اکنون نسبت به مسأله حفاظت از منابع آب در این حوضه توجه جدی نشود، بعید نیست که در اندک زمانی، سد کمال صالح به سرنوشت سد الغدیر و چه بسا دردناک تر از آن دچار شود؛ چه هم اینک نیز نشانه هایی از آن قابل مشاهده است.
رضا عظیمی
کار شناس ارشد آبشناسی
رییس گروه محیط زیست و کیفیت منابع آب
شرکت آب منطقه ای مرکزی
