قنات های ایران
خراسان رضوی : قنات قصبه گناباد
یکی از بزرگترین حریم های کشور به طول 33 کیلومتر مربوط به ششمین قنات دارای حریم کشور با قدمتی مربوط به دوره هخامنشی است که پرونده آن برای ثبت جهانی قرار است به یونسکو پیشنهاد شود.حریم قنات قصبه گناباد حدود یک سال با کمک متخصصان وزارت نیرو و موسسه بین المللی قنات تنظیم و در مرداد ماه 93 تصویب و ابلاغ شد.
گفته می شود قطعه سفال های کشف شده در اطراف دهانه چاه های کهن ترین قنات ایران با قدمتی حدود 2500 تا 2700 سال حکایت از آن دارد که رشته قصبه واقع در کانال اولیه اصلی قنات در زمان هخامنشیان حفر شده که با توجه به خشکسالی های پیش رو به دنبال آن رشته های دیگر قنات حفر شده است اما به دلیل ریزش پی در پی قنات،در فاصله 683 متری،مقنی ها تصمیم گرفتند قنات را به دو شاخه تقسیم کنند تا در صورت ریزش و بسته شدن یکی از کانالها،آ ب از کانال دیگر خارج شود .در حال حاضر این شاهکار آبی جهان از دو رشته اصلی و شش شاخه فرعی تشکیل شده و مادر چاه آن در دامنه شمالی سیاه کوه و مظهر کنونی قنات در جنوب محله معروف به قصبه شهر (کوی شرقی) قرار دارد.مجموع دو رشته اصلی قنات بیش از 33 کیلومتر است و عمق مادر چاه اصلی در انتهای رشته "دولاب نو" با توجه به شیب زمین حدود 240 متر و میزان آبدهی آن بیش از 130 لیتر در ثانیه است.
قنات قصبه گناباد در دوران اسلامی نیز دارای حیات بود؛ناصر خسرو در سفرنامه خود عمق چاه قنات مذکور را 700 گز و طول آن را 4 فرسنگ ذکر کرده است.همچنین رشته اصلی قصبه که 131 هزار و 35 متر طول دارد در امتداد دره پر آب خانیک حفر شده است.
استان اصفهان؛ حریم قنات "مون" اردستان تنها قنات دو طبقه جهان
این قنات واقع در محله "مون" اردستان به شماره 9023 سال 82 در فهرست آمار ملی به ثبت رسیده است.و از مادر چاه تا مظهر داخل شهر اردستان قرار دارد.از ویژگی های منحصر بفرد آن دو طبقه بودن قنات است که در هر طبقه آن آب به طور مستقل جریان دارد به گونه ای که آب هیچ یک از طبقات به دیگری نفوذ نمی کند و البته فاصله دو قنات به لحاظ ارتفاعی سه متر از یکدیگر است و این قنات حدود 3 تا 4.5 کیلومتر طول دارد.در مورد قدمت این قنات برخی آن را به دوره کیانیان نسبت می دهند و به قولی بانی آن را کاوه آهنگر برمی شمرند و برخی قدمت آن را به دوره اشکانی و ساسانی نسبت می دهند.گروهی نیز قدمت آن را 800 سال می دانند و معتقدند یک مقنی یزدی آن را احداث کرده است.در حال حاضر این قنات یک مجموعه گردشگری هم محسوب می شود.
حریم قنات وزوان
قنات وزوان در حدود دو کیلومتری شمال شهر وزوان واقع شده است و مادر چاه آن داخل شهر میمه قرار دارد که قدمت آن بین دو هزار و 500 تا سه هزار سال تخمین زده می شود.قنات بزرگ وزوان در گذشته دارای سه رشته بوده که از محلی بالاتر از بند قدیمی منشعب می شده و به مرور زمان با ساخت و سازهای بی رویه شهر میمه در حریم آن این رشته ها مسدود شده است.در بهار امسال حفر یک چاه نیمه عمیق بدون توجه به قانون و اخذ مجوزهای لازم در زمینهای شخصی و حریم شهر میمه برای گسیل کردن آب باریکه ای به قنات شهر وزوان همزمان با خاکریزی و جاده سازی در محدوده جنوبی حریم شهر میمه اعتراضاتی را از سوی کشاورزان به همراه داشت.
حریم قنات مزد آباد
این قنات در "مزد آباد" میمه واقع در شمالی ترین قسمت استان اصفهان و فاصله 85 کیلومتری از مرکز استان کنار آزاد راه اصفهان – تهران قرار دارد.قنات مزد آباد با تعداد 615 حلقه چاه و عمق 72 متری مادر چاه،بزرگترین قنات بخش میمه به شمار می رود که بیشترین دبی آب را نیز دارد.طول قنات مزد آباد 18 کیلومتر و جهت آن جنوب غربی و شمال شرقی به طرف روستای "جوشقان قالی" است.البته بعضی از چاههای آن به مرور زمان بر اثر عوامل نامساعد طبیعی صاف شده است.چاههای قنات مزد آباد از سه رشته به نامهای مزد آباد، سورله و نجگ تشکیل شده است.در مورد قدمت این قنات برخی معتقدند که در زمان ساسانیان به دستور انوشیروان حفاری و بنا و نام اولیه قنات به نام الهه زرتشتیان (اهورا مزدآباد) نامگذاری شده است.گروهی نیز عقیده دارند که این قنات توسط مالکان بزرگ زرتشتی با پرداختن دستمزد به بردگان رومی و یونانی در زمان ساسانیان حفاری و به همین دلیل مزد آباد نامیده شده است.
استان مرکزی؛حریم قنات ابراهیم آباد اراک
این قنات در فاصله 35 کیلومتری شمال شرقی شهر اراک در کنار جاده ارتباطی اراک به قم به طول 11 کیلومتر و به صورت یک رشته شرقی-غربی واقع شده که قدمت آن به هزار سال رسیده و متعلق به دوره سلجوقیان است.ناگفته نماند که منبع تغذیه این قنات کوههای "هفتاد قله" است.قنات ابراهیم آباد متشکل از یک رشته قنات اصلی و دو رشته قنات فرعی به نام "رونا" و "اوشد" است.رشته قنات اصلی ابراهیم آباد مجموعه ای از 311 حلقه چاه است و دو رشته قنات فرعی نیز 15 و 22 حلقه چاه دارد.بر اساس شواهد و مستندات باستان شناسی موجود،قنات مذکور از قرن چهارم تا ششم هجری قمری اراضی روستای ابراهیم آباد و بخشی از آب شرب آنها را تامین می کرد.
استان کرمان؛حریم قنات گوهر ریز جوپار کرمان
این قنات در منطقه جوپار در فاصله حدود 30 کیلومتری جنوب شهر کرمان قرار دارد.قدمت آن را به آناهیتا ایزد بانوی داستانی آب ها نسبت می دهند.در منطقه جوپار 22 رشته قنات قدیمی وجود دارد که آب جوپار و مناطق اطراف را برای آشامیدن و کشاورزی تامین می کند.
آنتونی جان فرانسیس اسمیت،جهانگرد،ماجراجو،نویسنده و جانور شناس انگلیسی از این قنات سال 1950 میلادی دیدن کرد.او که سخنرانی های متعددی درباره قنات داشته و از کشورهای زیادی بازدید کرده است،سال 1385 برای سومین بار به کرمان و از آنجا به جوپار سفر کرد و به دیدن قنات گوهر ریز رفت و به محض دیدن این قنات خود را در آب آن غوطه ور کرد.هنگامی که از او در سخنرانی در دانشگاه شهید باهنر کرمان علت علاقه مندی او به جوپار را جویا شدند،اسمیت گفت:"جوپار دروازه دنیا را به روی من باز کرد،از اینجا بود که به 70 کشور سفر کردم و 30 جلد کتاب نوشتم.جوپار عشق اول من بود و کسی یافت نشده که عشق اول خود را فراموش کند."
حریم قنوات بم؛قنات اکبر آباد و قاسم آباد
قنات های شهرستان بم از قدیمی ترین و پرآب ترین قناتهای ایران هستند."اکبرآباد" یکی از پرآب ترین قنات هاست که در روستای اکبر آباد از توابع بخش "ریگان" شهرستان بم قرار دارد که طول این قنات 1100 متر است و 35 میله چاه دارد.عمق مادر چاه این قنات،7 متر و فاصله مظهر تا محل آن 200 متر است.
رشته "قاسم آباد" با مادر چاهی در فاصله 120 متری شمال غرب نقطه آغاز رشته قاسم آباد قرار دارد.قاسم آباد قناتی است در روستای "بروات" از توابع بخش مرکزی شهرستان بم که طول این قنات 2300 متر است و 50 میله چاه دارد.عمق مادر چاه این قنات 44 متر و فاصله مظهر تا محل آن 300 متر است.در واقع مادر چاه هر دو رشته "اکبرآباد" و "قاسم آباد" در شهر بم و مظهر آن در منطقه بروات قرار دارد.
استان یزد؛حریم قنات حسن آباد
قنات حسن آباد مربوط به دوره میانی اسلامی (قرن هشتم) از جنوب غربی شهر مهریز و در فاصله یک کیلومتری شمال غرب چشمه "غربال بیز" شروع می شود.این قنات پس از طی مسافتی حدود 40 کیلومتر و آبیاری اراضی محله "ساداتی مهریز" و روستای "دهنو" به غرب شهر یزد (حسن آباد مشیر) رسیده و اراضی این روستا را نیز آبیاری می کند.یک پنجم آب این قنات متعلق به سادات مهریز است که در خود مهریز در تغار ساداتی جدا و تحویل آنها می شود و بقیه آب سهم روستای دهنو و حسن آباد یزد است که حدود 200 مالک آب و 400 نفر بهره بردار وجود دارد.8 جره از این آب نیز متعلق به آب انبار "نو" "مریم آباد" است.آب بیش از قنات مهریز از جمله قنات حسن آباد به مرکز استان و دشتهای "میبد" و "اردکان" سرازیر می شود و بخش اعظمی از منابع آبی استان را تامین می کند.
قنات زارچ
این قنات به عمق 85 متر از نزدیکی های "فهرج" یزد شروع و به "زارچ" ختم می شود.طول کوره این قنات بیش از 71 کیلومتر بوده و تعداد چاههای آن 2115 حلقه است که باغات انار،انگور،انجیر،سیب،پسته و هلو را آبیاری می کند.قنات زارچ بر خلاف سایر قنات ها به جای مقطع بیضی یا دایره دارای مقطعی مربع شکل است که همین نوع حفر،پیشینه چنین جاههای را به زمان زرتشتیان نسبت می دهد و قدمت آن را به بیش از سه هزار سال می رساند.مظهر این قنات در شهر زارچ بوده و دارای سه شاخه یا تونل زیرزمینی جدا با نامهای "شیرین"،"شور"،و "ابراهیم خویدکی" است.
خراسان جنوبی؛حریم قنات بلده
این قنات در "بلده" خراسان جنوبی از توابع شهرستان "فردوس" دارای 15 شاخه فرعی و 15 مادر چاه است که آب حاصل از این قنات مزارع و باغات شهرهای اسلامیه و باغستان به طول 35 کیلومتر را آبیاری می کند و در نهایت به شهر فردوس می رسد.از ویژگی های بارز این قنات وجود جوی اصلی و درختان کهنسال حاشیه آن است.تاریخ احداث این قنات به طور دقیق مشخص نیست اما گروهی احداث آن را مربوط به پیش از اسلام و دوره ساسانی می دانند.از سویی ناصر خسرو در سفرنامه خود آن را از قول یک مرد گیلکی به کیخسرو نسبت می دهد.حدود 400 سال پیش در دور ان صفوی با مردن تعداد زیادی از مالکان آب بلده حدود سه هزار فنجان از آب این قنات بدون مالک می ماند.هنگامی که شاه عباس صفوی برای زیارت همراه با شیخ بهایی پیاده از اصفهان راهی مشهد شد ،از "تون" (فردوس آن زمان) گذر می کند و هنگام ورود او میر تونی،از دانشمندان آن زمان منطقه از او می خواهد تا این آب را وقف چهار طبقه (سادات،علما،فقرا و صلحا) کند و شاه عباس نیز چنین می کند.شیخ بهایی هم در این سفر،آب بلده را به دو نهر مساوی تقسیم می کند به طوری که در هر هشت شبانه روز یک بار باغ ها آبیاری شود.بعبارتی چهار هزار و 400 فنجان آب قنات بلده فردوس وقفی است.
