دفتر حقوقی شرکت آب منطقه ای مرکزی؛

.مقدمه

وقتی از پیشگیری سخن می­گوییم، غالباً در مقام چاره­جویی برای یک مشکل عمده هستیم که می­تواند بحران­زا باشد. اهمیت پیشگیری از آن حیث که آسان­تر و راه­گشاتر از درمان و حل فاجعه است، در خور توجه است. از مسایل و مشکلات امروز جامعه بشری که توجه به پیشگیری از آن امروزه حایز اهمیت ویژه است، بحث « کم­آبی» است؛ اهمیت این موضوع بر هیچ کس پوشیده نیست؛ آنچنانکه امام صادق (ع) فرموده­اند: زندگی بدون سه عامل حیاتی، گوارا نیست: هوای پاک و تمیز، آب فراوان و زمین حاصلخیز( اکبری راد، 21:1387) و این تاکید دیگری است بر لزوم توجه ویژه به بحران کم­آبی و نتایج آن. آنچه امروزه مورد توجه است، سخن از شکل­گیری جنگ برای آب در مناطق خشکی چون خاورمیانه است( حیدری­فر، 157:1391). برای پیشگیری از بحران کم­آبی ابتدا باید حوزه های بیشترین هدررفت آب راشناسایی نمود؛ در این خصوص، تحقیقات حاکی از آن است که حدود 92 درصد از آب در کشور ما صرف امر کشاورزی می­شود و برای آبیاری استفاده می­شود؛تعدادی ازکارشناسان معتقدندکه مدیریت منابع آب کشوردرشرایط فعلی مدیریت مناسبی نیست وموجب شده تا طی سالهای اخیرشاهدکاهش منابع آبهای زیرزمینی و نیزکاهش سطح زیرکشت کشاورزی در برخی مناطق باشیم. نکته مهم آن است که روش آبیاری، عمدتا  روش سنتی و غرقابی بوده که اسراف­کارانه­ترین شیوۀ آبیاری است. با این روش از آب موجود به بدترین شکل ممکن استفاده می­شود و آموزه­های اسلامی که بر پرهیز از اسراف تاکید دارند، مورد غفلت واقع می­شوند.   (عبدی، 6:1388)؛ به این ترتیب اهتمام برای تغییر شیوۀ آّبیاری، قدم مهمی برای اصلاح الگوی مصرف خواهد بود.شیوه های آبیاری تحت فشار به عنوان یکی از راههای مهم نجات کشور از بحران کم­آبی شناخته شده است، به همین دلیل دولتها با استفاده از روشهای مختلفی چون اعطای وامهای بلندمدت و ارزان، سعی بر تشویق کشاورزان در استفاده از روشهای مذکوردارند( دومین کنگره ملی مسایل آب و خاک کشور،195:1375) اگرچه مساله کم­آبی، هم­اکنون نیز شکل » مشکل» به خود گرفته است و باید در پی راه­کارهای حل آن بود؛ اما هنوز می­توان در غالب پیشگیری از وخیم­تر شدن وضعیت موجود، قدم­هایی برداشت. در این مقاله سعی بر آن است که با روش توصیفی-تحلیلی و ابزار کتابخانه­ای، شیوه­های نوین آبیاری به عنوان یکی از راه­کارهای پیشگیری از هدررفت آب و راه­حلهای فراگیر کردن این شیوه­ها در غالب روش­های پیشگیری مطرح در علم جرم­شناسی پیشگیرانه( اعم از کیفری و غیرکیفری) به طور مختصر مورد بررسی قرار گیرد.

1. تعاریف

برای احاطه بر موضوع و دستیابی به درکی بهتر در خصوص نقش شیوۀ آبیاری در پیشگیری از هدر رفت آبهای زیرزمینی و نحوۀ بررسی این امر تحت موضوعات جرم­شناسی پیشگیرانه، لازم است، ابتدا نگاهی هرچند کوتاه به مفاهیمی چون پیشگیری و انواع آن و روش­های آبیاری داشته باشیم.

2-1. مفهوم پیشگیری و انواع آن

اندیشه پیشگیری از جرم و اصلاح مجرمین در نظامات حقوق کیفری همواره مطمح نظر بوده است زیرا از دیدگاه حقوق کیفری، بزهکار کسی است که بر اثر ارتکاب جرم مستحق مجازات است،  نمودی از واکنش اجتماعی،  فایده‌گر است که از طریق مبارزه کیفری و به هدف پیشگیری از جرم بر مجرم تحمیل می‌گردد. بدین معنی که ایجاد ترس ناشی از اعمال مجازات بر مجرم نه تنها او را از اندیشه‌های مجرمانه بعدی منصرف می‌کند، بلکه با اجرای کیفر درباره محکوم علیه به سایر افرادی که بالقوه اندیشه ارتکاب جرم را در سر می‌‌‌پرورانند درس عبرتی می‌دهد تا از ارتکاب جرم خودداری کنند. بدین ترتیب تعیین کیفر عامل پیشگیری کننده از جرم محسوب می‌گردد. براساس این بینش اقدام قانونگذار در تشدید مجازات نیز همواره به عنوان یک عامل پیشگیری کننده مورد توجه بوده است. اما با گذشت زمان دامنه مداخله حقوق کیفری از طریق اعمال مجازات به هدف پیشگیری از وقوع جرم و اصلاح مجرمین در جامعه به علل مختلفی از قبیل افزایش بی‌رویه آمار جرائم و کثرت عناوین و احصاء جرائم در مجموعه قوانین کیفری به ویژه در زمینه‌های اقتصادی و اجتماعی و بعضاً نیز به دلیل غیر قابل اجراء بودن برخی از احکام کیفری صادره از دادگاهها، و در مجموع به علت ناکار‌آمدی این‌گونه سیاست جنائی در مبارزه ریشه‌ای با بزهکاری، موجب پیدایش جنبش‌های علمی و پدید آمدن رویکرد‌های جدید جرم‌شناسی کاربردی برای مبارزه با بزهکاری و انجام اقدامات پیش‌‌‌گیرانه غیر کیفری برای خشکانیدن ریشه‌های جرائم و بهره‌گیری از یافته‌های جرم‌شناسی شده است(ولیدی، محمدصالح.)

به این ترتیب، در بحث از انواع پیشگیری می­توان به دو نوع عمدۀ پیشگیری کیفری و غیرکیفری اشاره کرد و هریک را به این شکل تعریف کرد که:«پیشگیری کیفری با تهدید کیفریِ­ تابعان حقوق کیفری از یک سو، و به اجرا گذاشتن این تهدید از طریق مجازات کسانی­که ممنوعیت‌های کیفری را نقض کرده‌اند از سوی دیگر، در مقام پیشگیری عام و پیشگیری خاص از جرم است» و در مقابل؛ «پیشگیری غیرکیفری، قبل از وقوع جرم انجام می‌گردد یعنی توسل به اقدام‌های غیرسرکوبگر و غیرقهرآمیز که دارای ماهیت اقتصادی، فرهنگی، اجتماعی، وضعی، آموزشی و...هستند به منظور جامعه‌پذیر و قانونگرا ساختن افراد و حفاظت از آماج‌های جرم جهت جلوگیری از وقوع جرم)رسولی­آذر).

2-2. آبیاری و روش­های آن

آبیاری ازنظرعلمی تعابیرمختلفی دارداما به معنای واقعی کلمه، پخش آب روی زمین جهت نفوذ درخاک برای استفاده گیاه وتولید محصول می‌باشد. هرچند فقط 15 درصد اززمینهای کشاورزی دنیا تحت آبیاری قراردارندو 85 درصد بقیه به صورت دیم و بدون آبیاری مورداستفاده قرارمی‌گیرنداما نیمی ازتولیدات کشاورزی وغذایی مردم جهان ازهمین زمینهای آبی حاصل می‌شود. که این خودنشاندهنده اهمیت ونقش آبیاری دربخش کشاورزی است.بخش کشاورزی با 92 درصد بزرگترین ومهمترین مصرف کننده آب درکشور به شمارمی رود. بیش از 80 درصداتلاف منابع آب به دلیل عدم استفاده ازتکنولوژیهایپ یشرفته آبیاری درای نبخش به هدرمی رود(سایت مدیریت و بهینه سازی مصرف انرژی)به منظور پخش یکنواخت آب روی سطح خاک و آبیاری مناسب محصولات کشاورزی روشهای متفاوتی وجود دارد.دو روشاصلی  آبیاری که در کشور مان رایج است عبارت اند از:

الف)آبیاری به روش سنتی یا قدیمی که شامل آبیاری نواری ،شیاری(نشتی) و کرتی است.

ب)آبیاری تحت فشار که شامل روشهایی بارانی و قطرهای است.

در آبیاری سنتی چون نمی توان آب را کنترل کرد ،آب زیادی به هدر می رود . در این روش به علت این که اب از یک طرف وارد واز طرف دیگر خارج می شود ، خاکهای زراعی سطحی را می شوید و با خود می برد . در آبیاری سنتی باید ابتدا زمین را صاف کرد که این کار هزینه زیادی دارد. در این روش به کارگر زیادی احتیاج است. در آبیاری سنتی چون مدتی طول می کشد به آخر قطعه برسد ، ابتدای زمین بیشتر از انتهای آن آب می خورد که این موجب بی نظمی در رشد گیاهان میشود. دراین روش اتلاف آب بسیار زیاد است ؛ زیرابه دلیل تابش نور خور شید آب بخار میشود . به علاوه مقدار آبی که وارد مزرعه می شود بیش از نیاز ریشه گیاه است. در مقابل، آبیاری تحت فشار، عبارت است ازوارد کردن آب در داخل لوله با کمک موتور پمپ و انتقال آب با فشار و پاشیدن آن در مزرعه. این نوع آبیاری بالاترین بازدهی در مصرف آب را در بین انواع دیگر دارد . در این روش چون آب در طول مسیر از داخل لوله های مخصوصی عبور می کند و تماس مستقیم با هوا و خاک ندارد ، اتلاف آب خیلی کم است .بطور کلی در آبیاری تحت فشار معمولآ کمتر از آبیاری سنتی به آب و نیروی کارگر نیاز است.

3.پیشگیری کیفری از هدررفت آبهای زیرزمینی با تاکید بر شیوۀ آبیاری

با توجه به تعریفی که از پیشگیری کیفری بیان شد؛ مقدمه لازم برای این نوع پیشگیری، جرم انگاری موضوع در راستای قاعده فراگیر و مهم قبح عقاب بلابیان و اصل معروف ناشی از آن« اصل قانونی بودن جرم و مجازات» است؛ اما آیا می توان با جرم انگاری استفاده از شیوه های سنتی آبیاری و هدر دادن آب از این طریق، بر پیشگیری کیفری از این عمل تاکید کرد؟ به نظر می رسد تورم قوانین کیفری و احتمال گسترش برچسب زنی، چالشهای موجود برای این امر باشد که در مبحث آتی به آن می پردازیم.

3-1. چالشهای موجود برای جرم ­انگاری موضوع

3-1-1. تورم قوانین کیفری

امروزه، تورم قوانین کیفری یکی از بحران­هایی است که نظام­های حقوقی کشورهای در حال توسعه با آن مواجهند؛ در واقع این بحران که ناشی از جرم­انگاری­های افراطی و ناکارامد  است، نادانسته برای حل بحران­های دیگر به کار گرفته می­شود و به عبارتی، از مساله ای که خود یک بحران جدی است برای حل بحران دیگری استفاده می­شود. به این ترتیب یکی از چالشهای جرم­انگاری عدم استفاده از شیوه­های آبیاری نوین، منجر به تورم قوانین کیفری خواهد شد.

3-1-2. گسترش برچسب­زنی و عواقب ناشی از آن

امروزه بحث پدیدۀ برچسب­زنی و عواقب ناشی از آن درگسترش جرایم جدی، موضوع مورد توجه جرم­شناسی تعامل­گراست. . از این نقطه نظر، انحراف، کیفیّت ویژه ای از رفتار نیست که یک فرد مرتکب می شود بلکه نتیجه ی اعمال قواعد و ضمانت اجراهایی است که بر یک «مجرم» تحمیل می شود. منحرف کسی است که بر او چنین برچسبی به نحو موفقیّت آمیزی چسبانیده شده است. (غلامی، 285:1390و 284)؛ به عبارت دیگر، این جامعه است که مجرم را با برچسب­های خود می­سازد و خودانگاره مجرمیت را در او ایجاد می­کند. با جرم­انگاری تخلفات کوچک و پیش­پا افتاده به مرتکب برچسب« مجرم» چسبانیده می­شود و او این برچسب را در مورد خود باور می­کند و چه بسا به انحرافات جدی­تری در آینده دست بزند. بنابراین، با توجه به اینکه هدر دادن آب، بیشتر یک امر فرهنگی است و مرتکب بیشتر یک سهل­انگار فرهنگی است تا یک مجرم یا حتی یک منحرف؛ بنابراین امکان ایجاد برچسبهای غیرضروری  و جرم­زایی در پس جرم­انگاری هدر دادن آب از طریق استفاده از شیوه های آبیاری سنتی وجود خواهد داشت.

3-2. راه­کارهای خروج از چالشهای موجود

راه­کاری که برای برون­رفت از هردو چالش مذکور به نظر می­رسد، بررسی موضوع و تصمیم­گیری برای جرم­انگاری امر بر اساس اصول حاکم بر جرم­انگاری؛ از جمله اصل مصلحت است. بر اساس این اصل، موضوع باید مصلحت­سنجی شود. باید عواقب ناشی از جرم­انگاری موضوع و عواقب ناشی از عدم این کار مورد بررسی قرار گرفته و بر اساس قاعدۀ اهم و مهم یکی بر دیگری ترجیح داده شود.؛ به عبارت دیگر، آنچه باید مورد بررسی قرار گیرد، آن است که آِیا این موضوع دارای آنچنان اهمیتی هست که بتوان معایب ناشی ار تورم قوانین کیفری و پدیدۀ برچسب­زنی را در مقابل آن نادیده انگاشت؟با توجه به اهمیت آب و بحث پیشگیری از هدررفت آن، می­توان برمبنای اصل مصلحت، به جرم­انگاری  موضوع پرداخت. البته قطعا این امر پس از طی مقدمات لازم و اطمینان از تسهیل استفاده از سیستم­های آبیاری نوین برای همه است.

4.پیشگیری غیرکیفری از هدر رفت آبهای زیرزمینی با تاکید برشیوۀ آّبیاری

تعاریف جدید سیاست جنایی بویژه تعریف معروف خانم دلماس مارتی، هرگز بدون لحاظ کردن پیشگیری غیرکیفری کامل نخواهد بود و اهمیت پیشگیری غیرکیفری در سیاست جنایی کارا بر هیچ کس پوشیده نیست. نتیجه اقدامات سرکوبگرانه و کیفری صرف؛ قبلا در طی تجربیات مکاتب حقوقی مختلف تجربه و شکست آن احراز شده است. با توجه به تعریف پیشگیری غیرکیفری از یکسو و لزوم تهیه امکان استفاده از شیوه های نوین آبیاری برای همه به عنوان مقدمۀ ضروری برای پیشگیری کیفری – که خود از مصادیق پیشگیری غیرکیفری در این خصوص می­باشد- و جرم انگاری ترک فعل استفاده از شیوه های مدرن آّیاری به جای شیوه های سنتی، اهمیت امر آشکار می­گردد. بنابراین این دولتها ویا به عبارت کاملتر و وسیع تر هیات اجتماع است که با تامین ابزار و وسایل لازم برای استفاده از شیوه های ابیاری نوین برای همه، انجام این فعل را ممکن می­سازند، سپس در گام و مرحلۀ بعد آن را به یک هنجار و پس از آن، کوتاهی نسبت به آن را به عنوان یک «ضدهنجار» معرفی نموده و نهایتا، پی از اطمینان از طی این مراحل،  به پیشگیری کیفری از این ضدهنجار اجتماعی یا انحراف از طریق جرم­انگاری، با رعایت اصول ضروری حاکم بر جرم انگاری بپردازد. درضمن، در راستای پیشگیری وضعی و کاهش جاذبه های جرم، می توان با تشویق کشاورزان به استفاده از شیوه های مدرن آبیاری از طرقی مثل قرار دادن یارانه برای این منظور و غیره نیز بهره برد.

نتیجه ­گیری

امروزه در راستای منطق حفاظت از منابع آب، به پشتوانه قانون توزیع عادلانه آب، اعمالی چون حفر چاه غیرمجاز و توسعه غیرمجاز منابع آب، جرم انگاری شده است؛ اما بحث شیوه های آبیاری مغفول واقع شده است؛ لیکن با توجه به صرف 92 درصدی منابع آبی در بخش کشاورزی، توجه به این نکته در سیاست جنایی تقنینی کشور در قبال حفاظت از منابع آبی بیفایده نخواهد بود. از آنجا که هرگز نمی­توان به پیشگیری کیفری دراین زمینه بسنده کرد  و نقش دولت و به عبارت موسع تر جامعه را دراین خصوص نادیده گرفت؛ باید در کنار پیشگیری کیفری و جرم­انگاری موضوع، به پیشگیری غیرکیفری نیز توجه ویژه شود تا به جای درنظر گرفتن نقش و مسوولیت یکسویه برای کشاورز، نقش و مسوولیت دوسویه برای هم کشاورز و هم دولت( یا اجتماع) در نظر گرفته شود و چه بسا باید نقش و مسوولیت اصلی تر و عمده تری برای دولت یا اجتماع در نظر گرفته شود؛ چراکه در درجۀ اول این وظیفۀ دولت یا اجتماع است که در سایه پیشگیری غیرکیفری، استفاده از شیوه های سنتی آبیاری را به عنوان ضدهنجار معرفی و سپس عمل مرتکبین این ضدهنجار را مورد جرم انگاری قرار دهد و در این مرحله است که مسوولیت کشاورز که دیگر می توان او را یک فرد ضدهنجار اجتماعی یا منحرف شناخت، با یک مبنای سنجیده و درست، آغاز می­گردد؛ به این ترتیب، بحث هدررفت آب در بخش کشاورزی از طریق شیوه های نادرست آبیاری، امری مهم  در حوزه حفاظت از منابع آبی است که باید در سیاست جنایی تقنینی کشور در قبال این موضوع ، با تاکید برپیشگیری غیرکیفری  و کیفری در کنار هم-  به طوریکه هریک مکمل یکدیگر باشند- مورد توجه قرار گیرد.

منابع

اکبری راد،طیبه « حفظ محیط زیست از دیدگاه قرآن و روایات»، فصلنامه نامه الهیات،زمستان1347 - شماره5

حیدری­فر،محمدرئوف،« مخاطرات انسانی: تهدیدهای امنیتی ناشی از تقابل انسان و محیط«، فصلنامه پژوهشهای جغرافیای انسانی ،پاییز1391 - شماره8

دومین کنگره مسایل آب و خاک کشور؛ «آبیاری تحت فشار: راه نجات»، فصلنامه اقتصادکشاورزی و توسعه،زمستان1375 – شماره16

رسولی­آذر، پیشگیری از جرم

http://www.pajoohe.com/FA/index.php?Page=definition&UID=28350

سایت مدیریت و بهینه سازی مصرف انرژی، اهمیت اصلاح الگوی مصرف آب در بخش کشاورزی http://eecm.ir/%D8%A7%D8%B5%D9%84%D8%A7%D8%AD

عبدی،زهرا؛« ویژه اصلاح الگوی مصرف: آب شرب و بهداشتی از یکدیگر تفکیک می شود»،مجله برنامه، مرداد1388 - شماره32

علیزاده،امین؛افشین،سارا؛دانش،شهناز، «تعیین و بهینه بندی حریم بهداشتی چاههای آشامیدنی مشهد»، فصلنامه تحقیقات جغرافیایی،بهار1388شماره92

غلامی،حسین؛ «تکرارجرم،چ 3،تهران،انتشاراتمیزان، 1390

مجموعه مقالات نخستین کنگره بین المللی دانشگاه آزاداسلامی http://vista.ir/article/230159

وبلاگ ایستگاه زندگی، ابیاری سنتی ومدرن

http://www.ansari711.blogfa.com/post-62.aspx

وحیدی،منوچهر؛علاءالدین،حشمت الله؛ «آب و آبیاری در ایران»، مجله بورسدوره اول،مهر1347شماره6