یادداشت؛

در سال‌های اخیر، بحران آب به یکی از مهم‌ترین چالش‌های کشور تبدیل شده است. منابع آب تجدیدپذیر با سرعتی نگران‌کننده کاهش یافته و عدم تعادل بین منابع و مصارف، آینده‌پژوهی در این حوزه را به یک ضرورت تبدیل کرده است. یکی از مهم‌ترین مسیرهای برون‌رفت از این بحران، مدیریت و کنترل مصارف آب است.

ریشه‌های بحران

• اجرای طرح‌های متعدد همچون طرحهای طوبی و آبخیزداری بدون برنامه‌ریزی جامع و نگاه یکپارچه به منابع آب
• ورود سازمان‌های متعدد مانند منابع طبیعی و جهاد کشاورزی طی دهه ۶۰ و ۷۰ به ساخت بندها و سدهای کوچک، تحت عنوان کنترل سیلاب و رسوب بدون هماهنگی با وزارت نیرو
• واگذاری تاسیسات بدون در نظر گرفتن تعهدات پایین‌دستی
• تخصیص اراضی در دشت‌ها و ارتفاعات بدون توجه به حجم آب قابل برنامه‌ریزی و حقوق زیست‌محیطی
• بی‌توجهی به مدیریت مصرف و عدم اجرای الگوی کشت

از سوی دیگر، یارانه سنگین انرژی در بخش کشاورزی، سنتی بودن این بخش، عدم پرداخت مالیات و پاسخگو نبودن در برابر آب تحویلی، به‌همراه نبود تکنولوژی‌های نوین، همگی تعادل منابع و مصارف را بر هم زده‌اند.

پیامدها

نتیجه این ناهماهنگی‌ها، شکل‌گیری انتظارات نادرست در میان کشاورزان و استفاده بی‌رویه از منابع آب بدون در نظر گرفتن حق و حقوق سایر بخش‌ها مانند شرب و صنعت بوده است. این مسئله نه‌تنها موجب مشکلات فراگیر در تأسیسات آبی شده، بلکه زنگ خطری جدی برای مناطق دیگر کشور نیز به شمار می‌رود.

پدیده صادرات آب مجازی

در شرایطی که ایران با خشکسالی مزمن مواجه است، صادرات محصولات کشاورزی با مصرف بالای آب و قیمت پایین، عملاً به معنای صادرات آب به کشورهای دیگر است. اگر قیمت این محصولات با نرخ جهانی انرژی مقایسه شود، می‌توان گفت آب کشور تقریباً رایگان صادر می‌شود.

راهکارهای پیشنهادی برای مدیریت منابع آب:

1. احقاق حقوق حقابه‌داران پایین‌دست و رعایت حقوق زیست‌محیطی

2. کاهش تبخیر آب با بازنگری در محل و عملکرد سدها و بندهای بالادستی

3. تخریب برخی تأسیسات غیرضروری که در برخی کشورها نیز تجربه شده است

4. ممنوعیت پمپاژ آب رودخانه‌ها به ارتفاعات که عمدتاً به‌واسطه قیمت پایین انرژی انجام می‌شود

5. تغییر کاربری اراضی کشاورزی از حالت تفریحی و ساخت باغ ویلا به الگوی بهره‌برداری صحیح

6. ممنوعیت کاشت محصولات غیر استراتژیک و فانتزی که در امنیت غذایی جایگاهی ندارند

7. تدوین و اجرای دقیق الگوی کشت متناسب با اقلیم و منابع آب در دسترس

8. افزایش قیمت حامل‌های انرژی برای مصارف کشاورزی با هدف کنترل مصرف

9. توسعه کشاورزی نوین و پایدار و استفاده از فناوری‌های به‌روز

نتیجه‌گیری

امروز بیش از هر زمان دیگری، نیازمند مدیریت یکپارچه منابع آب هستیم. تحقق این هدف نیازمند هماهنگی میان همه دستگاه‌های اجرایی، نهادهای امنیتی و حتی مداخله در سیاست‌گذاری‌های اقتصادی است. اگرچه چالش‌ها بسیارند، اما با کنترل مصارف و بازنگری در سیاست‌های گذشته، می‌توان امیدوار بود که آینده‌ای پایدارتر برای منابع آبی کشور رقم بخورد.