بررسی شدت و گسترش خشکسالی و ترسالی در سطح استان مرکزی طی سال آبی 93-1392

بررسی شدت و گسترش خشکسالی و ترسالی در سطح استان مرکزی طی سال آبی 93-1392 با استفاده از شاخص SPI و پیش بینی وضعیت آن در سال آبی 94-1393

کشور عزیزمان ایران در منطقه ای از کره زمین واقع شده که به کمربند خشکیها معروف است.متوسط بارندگی ایران حدود یک سوم میزان جهانی است و همین موضوع باعث شده تا پیشینیان ما با تلاش و پشتکار فراوان خود را با این شرایط سازگار نمایند.در طی سالیان مختلف وقوع دوره های خشکسالی نیز در این کشور امری معمول بوده است که تبعات مختلفی را به دنبال داشته است.هر چند در گذشته اثرات وقوع خشکسالی ها به صورت منطقه ای پدیدار می گشت و به دلیل توازن بین میزان بارندگی و میزان برداشت از منابع آبی،این اثرات در مدت زمان کمی زایل می گردید، ولی در حال حاضر به دلیل افزایش نیاز به آب در بخش های مختلف و به دنبال آن برداشت بیش از حد از منابع آبی،اثرات خشکسالیها به طور شدیدتر و طولانی مدت تری در مناطق مختلف تداوم می یابد.همین موضوع لزوم توجه بیش از پیش به مدیریت مصرف آب را در سطح مناطق مختلف کشور و همچنین داشتن آمادگی لازم جهت مقابله با این پدیده طبیعی و اثرات آن را نشان می دهد.

به گزارش روابط عمومی شرکت آب منطقه ای مرکزی، مهندس مجتبی مرادی رییس گروه مطالعات آبهای سطحی این شرکت گفت: مطالعات و بررسی های انجام شده نشانگر آن است که کشور ایران با توجه به وضعیت جغرافیایی و اقلیمی خود،همچون بسیاری از کشورهای منطقه خاورمیانه و شمال آفریقا در وضعیت مناسبی از لحاظ تامین آب قرار ندارد.این امر،بیانگر احتمال وقوع خشکسالی های بیشتری در آینده نسبت به گذشته می باشد.

مهندس مرادی ادامه داد :خشکسالی حالتی نرمال و مستمر از اقلیم است هرچند که بسیاری به اشتباه آن را واقعه ای تصادفی و نادر می پندارند.این پدیده تقریباً در تمامی مناطق اقلیمی رخ می دهد گرچه مشخصات آن از یک منطقه به منطقه ای دیگر کاملاً تفاوت می کند. خشکسالی یک اختلال موقتی است و با خشکی تفاوت دارد چرا که خشکی صرفاً محدود به مناطق با بارندگی اندک است و حالتی دائمی از اقلیم می باشد.خشکسالی جزء بلایای طبیعی نامحسوس است.گرچه تعاریف متفاوتی برای این پدیده ارایه شده لیکن در کل حاصل کمبود بارش در طی یک دوره ممتد زمانی معمولاً یک فصل یا بیشتر می باشد.این کمبود منجر به نقصان آب برای برخی فعالیت ها،گروهها و یا یک بخش زیست محیطی می شود.به علاوه این پدیده با زمان (فصل اصلی وقوع این پدیده،تاخیر در شروع فصل بارانی،وقوع بارش در ارتباط با مراحل اصلی رشد گیاه)ونیز مؤثر بودن بارش ها(شدت،بارش،تعداد رخدادهای بارندگی)مرتبط است.سایر فاکتورهای اقلیمی نظیر دمای بالا،باد شدید و رطوبت نسبی پایین تر غالباً در بسیاری از نقاط جهان با این پدیده همراه شده و می توانند به طرز قابل ملاحظه بر شدت آن بیفزایند.

وی درباره تعاریف خشکسالی گفت:دو نوع تعریف کلی خشکسالی وجود دارد:مفهومی و عملی خشکسالی مفهومی:خشکسالی عبارت است از یک دوره ی ممتد کمبود بارش که منجر به صدمه زدن محصولات زراعی و کاهش عملکرد می شود.

خشکسالی عملی:

تعاریف عملی به افراد کمک می کند تا شروع،خاتمه و درجه شدت خشکسالی را تشخیص دهند.برای تعیین شروع خشکسالی تعاریف عملی،میزان انحراف از میانگین بارش یا سایر متغیرهای اقلیمی در طول یک دوره زمانی را مشخص می کند.این امر معمولاً با مقایسه وضعیت فعلی نسبت به متوسط های گذشته که غالباً مبتنی بر دوره آماری 30 ساله است انجام می شود.

خشکسالی به انواع مختلفی تقسیم می شود:

خشکسالی هواشناسی :

هواشناسان خشکسالی را بارش کمتر از حد معمول که منجر به تغییر الگوی آب و هوایی می گردد،تعریف کرده اند.بنابراین خشکسالی از نظر هواشناسی اساساً به حالتی از خشکی ناشی از کمبود بارندگی اطلاق می شود.

خشکسالی کشاورزی:

از دیدگاه کشاورزی زمانی که رطوبت خاک از نیاز واقعی محصول کمتر باشد و منجر به خسارت در محصول شود خشکسالی اتفاق افتاده است.

خشکسالی هیدرولوژیکی:

خشکسالی هیدرولوژیکی با تاثیرات دوره هایی از نقصان ریزش های جوی (شامل برف) بر منابع تامین های آبهای زیر زمینی یا سطحی همراه می شود(جریان رودخانه ها،مخازن،دریاچه ها و آب زیر زمینی) از دیدگاه هیدرولوژیست ها خشکسالی زمانی اتفاق می افتد که سطح تراز ذخایر آبهای سطحی و زیر زمینی از حد معمول خود پایین تر باشد.

خشکسالی اقتصادی-اجتماعی:

از دیدگاه اجتماعی و اقتصادی خشکسالی یعنی زمانی که کمبود آب برای نیازهای بشر موجب نابهنجاریهای اجتماعی و اقتصادی شود یعنی زمانی رخ می دهد که تقاضا برای یک کالای اقتصادی به دلیل نقصان عرضه ی آب از حاصل کمبود بارش از میزان عرضه فزونی گیرد.

به منظور به حداقل رساندن خشکسالی واضح است که انتقال مدیریت بحران به مدیریت ریسک امری اجتناب ناپذیر است و نظارت و ارزیابی خشکسالی از ضروریات است و برای نظارت و ارزیابی خشکسالی نیز شاخص های خشکسالی از اهمیت به خصوصی برخوردار می باشد.

مهندس مرادی ادامه داد:شاخص های خشکسالی مقادیر متنابهی اطلاعات اقلیمی و هیدرولوژی را مانند درجه حرارت،بارندگی،برف،جریان رودخانه ها و سایر منابع آبی را به کار می گیرد تا تصویر جامعی از وضعیت خشکسالی و به طور منطقه ای در غالب محدوده ای از اعداد بیان نماید.شاخص های متعددی وجود دارد که گویای وضعیت خشکسالی در منطقه ای باشد،هر چند که هیچکدام به طور ذاتی نسبت به دیگری ارجحیت ندارند ولی بعضی از آنها در شرایطی بهتر عمل می کنند.از جمله این شاخص ها عبارتند از درصد نرمال (Percent of Normal-PNI)،شاخص بارندگی استاندارد شده(Standard Precipitation Index-SPI)،شاخص شدت خشکسالی پالمر(Palmer Drought Severity Index-PDSI)،شاخص رطوبتی محصول (Crop Moisture Index-CMI)،شاخص عمران خشکسالی(Reclamation Drought Index-RDI)،شاخص ذخیره آبی سطحی (SWSI)،شاخص خشکسالی احیایی،شاخص مؤثر بارش.

شاخص(SPI):

شاخص SPI برای اندازه گیری کمبود بارندگی از منابع مختلف می باشد.رطوبت خاک در زمان کوتاهتری شرایط غیر نرمال بارندگی را منعکس می کند،در حالیکه آب زیر زمینی،جریان های سطحی و ذخایر آب سطحی در زمان طولانی تری نسبت به آن عکس العمل نشان می دهند.SPI در هر منطقه بر اساس آمار بلند مدت و برای دوره مورد نظر محاسبه می گردد.برای این کار در ابتدا توزیع آماری مناسب بر آمار بلند مدت بارندگی ها برازانده می شود،سپس به طوری که متوسط SPI برای آن منطقه و دوره مورد نظر صفر خواهد بود.مقدار مثبت SPI نشان دهنده بارندگی بیش از بارندگی میانه می باشد و مقدار منفی معنای عکس آن را دارد.از آنجا که SPI استاندارد شده است،برای اقلیم های خشک و مرطوب قابل استفاده و نتایج برای دوره مورد نظر قابل مقایسه است.طبق این روش دوره خشکسالی هنگامی اتفاق می افتد که SPI به طور مستمر منفی و به مقدار 1- یا کمتر برسد و هنگامی پایان می یابد که SPI مثبت گردد و مقادیر تجمعی SPI نیز بزرگی و شدت دوره خشکسالی را نشان می دهد.

رییس گروه مطالعات آبهای سطحی افزود:به منظور بررسی وضعیت خشکسالی سال آبی 93-1392 در استان مرکزی،ابتدا با بررسی ایستگاه های آب و هواشناسی زیر نظر شرکت آب منطقه ای مرکزی در سطح استان،تعداد 19 ایستگاه باران سنجی و کلیماتولوژی (تبخیر سنجی)زیر نظر این شرکت که دارای آمار دراز مدت مطلوبی بودند انتخاب شد.در انتخاب این ایستگاه ها همچنین سعی شد از نظر پراکندگی مکانی و ارتفاعی نیز این ایستگاه ها به نحوی باشند که کل مناطق استان را پوشش دهند.در مرحله بعد با بررسی طول دوره آماری مشترک این ایستگاه ها،برای بررسی روند خشکسالی ها دوره 44 ساله آماری (از سال آبی 50-1349 لغایت 93-1392 )انتخاب گردید.سپس با استفاده از نرم افزار محاسبه شاخص توزیع استاندارد که توسط دفتر مطالعات پایه منابع آب شرکت مدیریت منابع آب ایران تهیه شده است،به بررسی و محاسبه مقادیر این پارامتر برای هرکدام از ایستگاه های انتخاب شده در سطح استان در طول دوره آماری مورد استفاده پرداخته شد.

وی بیان کرد:نتایج به دست آمده در سطح ایستگاه های مورد بررسی نشان می دهد که در طی سال آبی 93-1392 بیشترین مقدار شاخص (SPI) با مقدار 1.25 مربوط به ایستگاه جلایر و کمترین آن با مقدار 1.22- مربوط به ایستگاه بیجگان بوده است و با در نظر گرفتن اعداد و ارقام به دست آمده استنباط می شود که سال آبی 93-1392 در سطح استان در مجموع از نظر بارندگی سالی نرمال بوده است.البته نباید از نظر دور داشت که این وضعیت بارندگی به معنای پراکنش یکنواخت آن در طی سال آبی نیست.از بررسی ارقام مشخص می شود که در طی ماه های مختلف سال آبی 93-1392 روند بروز خشکسالی و ترسالی بسیار متفاوت بوده است به طوریکه در برخی ایستگاه ها مقادیر بالای مثبت یا منفی شاخص(SPI) در طی برخی ماهها اتفاق افتاده است که از جمله آنها می توان به ارقام بالای شاخص در ماه آبان در اغلب ایستگاه ها اشاره نمود که مبین ماه مرطوب در این ایستگاه ها بوده است ،همچنین مقادیر کم شاخص در ماه های بهمن و اردیبهشت در اغلب ایستگاه ها اتفاق افتاد که مبین کاهش بارندگی و بروز خشکسالی در این ماهها در سطح استان بوده است.بررسی نقشه های تهیه شده از این نتایج نیز نشان می دهد که طی بهمن ماه سال 1392 عمده نواحی شرق و جنوب شرقی استان دارای شدت خشکسالی شدید و سایر نواحی خشکسالی متوسط را داشته اند.همچنین در طی آبان ماه نیز عمده نواحی غربی،مرکزی و شمالی استان دارای شرایط ترسالی متوسط یا شدید بوده اند.

مهندس مرادی در پایان افزود:بررسی مقادیر پیش بینی وضعیت احتمالی سریهای زمانی در سال آبی 94-1393 در سطح ایستگاه های منتخب نشان می دهد که در اغلب ایستگاه های استان وضعیت سال آبی 94-1393 نرمال و در تعداد کمی خشکسالی می باشد.در مجموع با توجه به ارقام برای مناطق جنوب غرب،غرب،شمال،شمال شرق؛شرق و مرکزی استان پیش بینی سال آبی 94-1393 بارش نرمال با احتمال وقوع از 43.0 درصد تا 64.0 درصد می باشد.همچنین در برخی مناطق شمال غرب و برخی مناطق جنوب شرقی استان پیش بینی سال آبی 94-1393 خشکسالی با احتمال وقوع از 37.0 درصد تا 50.0 درصد می باشد.